परिभाषा (Definition):- पर्यायवाची शब्द वे शब्द होते हैं जिनका अर्थ समान या लगभग समान होता है, परंतु रूप (spelling) भिन्न होता है।
👉 इनका प्रयोग भाषा को प्रभावशाली, सुंदर और विविध बनाता है।
उदाहरण:
-
अग्नि – आग, ज्वाला, अनल, पावक
-
जल – पानी, वारि, नीर, तोय
100 महत्वपूर्ण पर्यायवाची शब्दों की सूची
| क्रम | शब्द | पर्यायवाची शब्द |
|---|---|---|
| 1 | अग्नि | आग, अनल, ज्वाला, पावक |
| 2 | अमर | चिरंजीव, अजर, अविनाशी |
| 3 | अन्न | भोजन, आहार, खाद्य |
| 4 | अंधकार | तम, तिमिर, अंधियारा |
| 5 | आकाश | गगन, नभ, अम्बर |
| 6 | आत्मा | जीव, प्राण, चेतना |
| 7 | अर्पण | समर्पण, दान, निवेदन |
| 8 | असत्य | झूठ, मिथ्या, कपट |
| 9 | आनंद | हर्ष, प्रसन्नता, उल्लास |
| 10 | अधिकारी | प्रधान, प्रमुख, अफसर |
| 11 | आकार | रूप, आकृति, स्वरूप |
| 12 | आयु | जीवन, उम्र, जनमकाल |
| 13 | ईश्वर | परमात्मा, भगवान, देव |
| 14 | ईर्ष्या | डाह, जलन, द्वेष |
| 15 | उपवन | बाग, वाटिका, उद्यान |
| 16 | उदास | विषादग्रस्त, खिन्न, मलिन |
| 17 | उद्देश्य | मकसद, लक्ष्य, ध्येय |
| 18 | उत्सव | पर्व, त्यौहार, समारोह |
| 19 | एकता | मेल, एकरूपता, ऐक्य |
| 20 | कंचन | सोना, सुवर्ण, हेम |
| 21 | कलम | लेखनी, पेन, लेखन उपकरण |
| 22 | कन्या | लड़की, बालिका, पुत्री |
| 23 | कृपा | दया, अनुग्रह, रहम |
| 24 | कृषक | किसान, हलवाहा, खेतिहर |
| 25 | खग | पक्षी, विहग, परिंद |
| 26 | खून | रक्त, लहू, शोणित |
| 27 | गंगा | भागीरथी, जाह्नवी, सुरसरि |
| 28 | गुरु | आचार्य, शिक्षक, मार्गदर्शक |
| 29 | ग्रीष्म | गर्मी, उष्ण काल, तपन ऋतु |
| 30 | चंद्र | सोम, शशि, इंदु |
| 31 | जल | नीर, तोय, वारि |
| 32 | जीव | प्राणी, सत्त्व, आत्मा |
| 33 | जंगल | वन, अरण्य, कानन |
| 34 | जय | विजय, पराजय का विपरीत, सफलता |
| 35 | दृष्टि | नजर, नेत्र, दृष्टिकोण |
| 36 | धर्म | नीति, सदाचार, सद्गुण |
| 37 | दिन | दिवस, वार, प्रभात |
| 38 | देश | राष्ट्र, भूमि, वतन |
| 39 | दुख | क्लेश, पीड़ा, शोक |
| 40 | दया | करुणा, अनुकंपा, रहम |
| 41 | देवता | ईश्वर, भगवान, प्रभु |
| 42 | नदी | सरिता, तटिनी, सिन्धु |
| 43 | नगर | शहर, जनपद, कस्बा |
| 44 | नारी | स्त्री, महिला, जननी |
| 45 | नयन | आँख, नेत्र, दृष्टि |
| 46 | पत्र | चिट्ठी, लेख, पत्रिका |
| 47 | पुत्र | बेटा, सुत, तनय |
| 48 | पृथ्वी | धरती, भूमि, वसुंधरा |
| 49 | परिवार | कुटुंब, कुल, घराना |
| 50 | प्रेम | स्नेह, अनुराग, ममता |
| क्रम | शब्द | पर्यायवाची शब्द |
|---|---|---|
| 51 | फल | परिणाम, नतीजा, उपज |
| 52 | फूल | पुष्प, सुमन, कुसुम |
| 53 | मित्र | सखा, दोस्त, सहचर |
| 54 | मृत्य | देहांत, निधन, स्वर्गवास |
| 55 | राजा | नरेश, भूप, सम्राट |
| 56 | रात्रि | रात, निशा, तमस |
| 57 | रूप | आकार, सूरत, आकृति |
| 58 | रत्न | मणि, माणिक्य, मोती |
| 59 | वन | जंगल, अरण्य, कानन |
| 60 | वार्ता | समाचार, खबर, सूचना |
| 61 | विवाह | शादी, परिणय, लग्न |
| 62 | विद्यार्थी | छात्र, शिक्षार्थी, विद्यार्थी |
| 63 | विज्ञान | साइंस, ज्ञान, शास्त्र |
| 64 | विनम्र | नम्र, शालीन, सभ्य |
| 65 | विश्वास | भरोसा, श्रद्धा, आस्था |
| 66 | विहार | भ्रमण, सैर, यात्रा |
| 67 | वीर | बहादुर, शूर, पराक्रमी |
| 68 | वृक्ष | पेड़, तरु, पादप |
| 69 | समय | काल, वक्त, अवधि |
| 70 | समाचार | खबर, वार्ता, सूचना |
| 71 | समुद्र | सागर, सिंधु, जलनिधि |
| 72 | सूर्य | रवि, भानु, दिनकर |
| 73 | स्वप्न | सपना, दृष्टि, कल्पना |
| 74 | स्वतंत्रता | आज़ादी, मुक्ति, स्वतन्त्र भाव |
| 75 | संसार | जगत, विश्व, लोक |
| 76 | सैनिक | सिपाही, योद्धा, रणधीर |
| 77 | सर्दी | शीत, हिम, ठंड |
| 78 | सुख | आनंद, हर्ष, प्रसन्नता |
| 79 | स्तुति | प्रशंसा, गुणगान, बखान |
| 80 | सभा | परिषद, जलसा, गोष्ठी |
| 81 | सीमा | मर्यादा, हद, परिसीमा |
| 82 | सिर | मस्तक, शिर, शीर्ष |
| 83 | सड़क | मार्ग, पथ, राजमार्ग |
| 84 | हृदय | दिल, मन, अंत:करण |
| 85 | हवा | वायु, पवन, समीर |
| 86 | हाथ | कर, पाणि, हस्त |
| 87 | हत्या | संहार, वध, मरण |
| 88 | हँसी | हास्य, मुस्कान, प्रहसन |
| 89 | हार | माला, फूलमाला, श्रृंखला |
| 90 | हिमालय | गिरिराज, पर्वतराज, देवगिरि |
| 91 | आँख | नेत्र, नयन, लोचन |
| 92 | अनाज | धान्य, अन्न, खाद्य |
| 93 | अंग | शरीर, भाग, अवयव |
| 94 | अनुभव | एहसास, अनुभूति, बोध |
| 95 | अधिकारी | अफसर, प्रभारी, नेता |
| 96 | अवसर | मौका, समय, अवसर |
| 97 | आज्ञा | आदेश, हुक्म, निर्देश |
| 98 | आशा | उम्मीद, अपेक्षा, अभिलाषा |
| 99 | आदर्श | नमूना, उदाहरण, प्रतीक |
| 100 | आवश्यकता | जरूरत, मांग, अभाव |
Important Previous Year MCQs
Q1. ‘अग्नि’ का पर्यायवाची शब्द कौन-सा है?
A) जल B) पवन C) अनल D) पृथ्वी
✅ उत्तर: C) अनल
Q2. ‘पृथ्वी’ का पर्यायवाची शब्द कौन-सा नहीं है?
A) वसुंधरा B) धरती C) नभ D) भूमि
✅ उत्तर: C) नभ
Q3. ‘जल’ का पर्यायवाची शब्द है —
A) तोय B) अग्नि C) वायु D) शिला
✅ उत्तर: A) तोय
Q4. ‘वायु’ का पर्यायवाची शब्द है —
A) हवा B) वर्षा C) धूप D) चंद्र
✅ उत्तर: A) हवा
Quick Revision Tips
-
🔹 “अग्नि – अनल – पावक” याद रखें (तीन समानार्थी)
-
🔹 “जल – नीर – तोय” (प्रत्येक परीक्षा में पूछे जाते हैं)
-
🔹 “पृथ्वी – वसुंधरा – धरा” (बार-बार आने वाला शब्द समूह)
No comments:
Post a Comment